नेपालको जेन जी आन्दोलन र अमेरिकी हस्तक्षेपको भूमिका बारे रिपोर्ट
यो रिपोर्ट नेपालमा सन् २०२५ मा भएको जेन जी (Gen Z) आन्दोलनको पृष्ठभूमि, तयारी, विकास, तथा यसमा अमेरिकी सरकार र संस्थाहरूको प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष भूमिका, सरकार गठनमा उनीहरूको प्रभाव, र समग्र नेपालको भूराजनीतिमा अमेरिकी हस्तक्षेपको विश्लेषण गर्दछ। यो आन्दोलनलाई केही स्रोतहरूले युवा-नेतृत्वको भ्रष्टाचारविरोधी विद्रोहको रूपमा वर्णन गरेका छन्, जबकि अन्यले यसलाई अमेरिकी-प्रायोजित रंगीन क्रान्ति (color revolution) को रूपमा हेरेका छन्। यो रिपोर्ट विविध स्रोतहरूबाट प्राप्त जानकारीमा आधारित छ, जसमा मुख्यधारा मिडिया, स्वतन्त्र पत्रकारिता, र सामाजिक सञ्जालका पोस्टहरू समावेश छन्। विश्लेषणमा सबै पक्षहरूको प्रतिनिधित्व गर्ने प्रयास गरिएको छ।
१. जेन जी आन्दोलनको पृष्ठभूमि र तयारी
नेपालमा सन् २०२५ सेप्टेम्बरमा जेन जी आन्दोलनको रूपमा चिनिने ठूलो स्तरको विरोध प्रदर्शनहरू भए, जसको मुख्य फोकस भ्रष्टाचार, असमानता, र सरकारको सामाजिक सञ्जाल प्रतिबन्ध थियो। यो आन्दोलन मुख्य रूपमा जेनरेशन Z (१९९७-२०१२ जन्मिएका युवा) द्वारा सञ्चालित थियो, जसले सामाजिक सञ्जाल प्लेटफर्महरू जस्तै डिस्कर्ड, इन्स्टाग्राम, र अन्यबाट आयोजन गरेका थिए।
पृष्ठभूमि:
नेपालको अर्थतन्त्रमा युवा बेरोजगारी २०.८२% छ, र जीडीपीको २५% रेमिट्यान्सबाट आउँछ, जसले ग्रामीण र कामदार वर्गलाई प्रभावित गर्दछ। मुख्यधारा मिडियाका अनुसार, आन्दोलन सामाजिक सञ्जाल प्रतिबन्ध (फेसबुक, एक्स, युट्युब आदि २६ प्लेटफर्महरूको बन्द) बाट सुरु भयो, जुन सेप्टेम्बर ४, २०२५ मा लागू गरिएको थियो। यो प्रतिबन्ध कम्पनीहरूले स्थानीय कानुन पालन नगरेको कारण थियो। युवाहरूले यसलाई सेन्सरसिपको रूपमा हेरे, र #NepalUnfair, #NepoKids जस्ता ह्यासट्यागबाट भ्रष्टाचार र अभिजात वर्गको विशेषाधिकारविरुद्ध आक्रोश फैलियो।
तयारी:
केही स्रोतहरूले यो आन्दोलनलाई अकस्मात र जैविक (organic) भनेका छन्, तर अन्यले यसलाई अमेरिकी-समर्थित संस्थाहरूबाट तयार पारिएको दाबी गरेका छन्। उदाहरणका लागि, अमेरिकी राष्ट्रिय एन्डोमेन्ट फर डेमोक्रेसी (NED) र युएसएआईडी (USAID) ले तीन वर्षभन्दा बढी समयदेखि नेपालका युवाहरूलाई राजनीतिक प्रशिक्षण र विरोध प्रदर्शन रणनीति सिकाएको लीक दस्तावेजहरूले देखाउँछन्। IRI (International Republican Institute) जस्ता संस्थाहरूले युवा सशक्तीकरणको नाममा नेपालको सरकारमा दबाब दिनका लागि कोष उपलब्ध गराएका थिए।
यसबाहेक, Hami Nepal जस्ता NGO हरूले प्रदर्शनहरूको समन्वय गरे, जसलाई NED-समर्थित भनिएको छ।Cyabra को रिपोर्टले ३४% अकाउन्टहरू नक्कली भएको उल्लेख गरेको छ, जसले सामाजिक सञ्जालबाट आन्दोलनलाई बढावा दिएको सुझाव दिन्छ।
केही विश्लेषकहरूले यो आन्दोलनलाई बंगलादेश, पाकिस्तान वा थाइल्यान्ड जस्ता अन्य देशहरूमा भएका अमेरिकी-समर्थित अस्थिरतासँग तुलना गरेका छन्।
२. आन्दोलनको विकास
आन्दोलन सेप्टेम्बर ८-९, २०२५ मा चरमोत्कर्षमा पुग्यो, जसमा प्रदर्शनकारीहरूले संसद् र सिंह दरबारमा आगजनी गरे, १९-७४ व्यक्तिहरूको मृत्यु भयो, र २,१०० भन्दा बढी घाइते भए।यो आन्दोलनलाई "Gen Z Revolution" भनियो, जसले प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको सरकारलाई ढाल्यो। एक महिनापछि (अक्टोबर २०२५) मा, परिवर्तनको गति सुस्त भएकोमा युवाहरूमा असन्तुष्टि देखियो।
आन्दोलनमा दलित लाइभ्स म्याटर जस्ता समूहहरू पनि सामेल थिए, जसलाई USAID-समर्थित NGO हरूसँग जोडिएको छ।
डिस्कर्डबाट अन्तरिम प्रधानमन्त्रीको "मतदान" गरियो, जसमा मात्र ४,००० मतहरू थिए, जुन नेपालको ३ करोड जनसंख्याको एकदमै सानो अंश हो। यसलाई नक्कली अकाउन्टहरूबाट प्रभावित भएको आरोप छ।
३. अमेरिकी सरकारको सहयोग
अमेरिकी सरकारले नेपालमा राजनीतिक आन्दोलनहरूलाई सहयोग गरेको विभिन्न स्रोतहरूले दाबी गरेका छन्। सन् २०२० देखि २०२५ सम्म USAID ले नेपालमा $९०० मिलियनभन्दा बढी लगानी गरेको छ, जसलाई केहीले शासन परिवर्तनको योजनाको रूपमा हेरेका छन्।
NED र USAID ले युवा कार्यक्रमहरूमा कोष उपलब्ध गराए, जसले विरोध प्रदर्शनहरूलाई बढावा दियो।
अर्कोतर्फ, अमेरिकी विदेश विभागले नेपालको संविधान र पारदर्शी सरकारलाई समर्थन गर्ने कुरा गरेको छ, तर यसलाई भूराजनीतिक प्रभाव बढाउने माध्यमको रूपमा देखिएको छ।
MCC (Millennium Challenge Corporation) जस्ता अनुदानहरू पनि विवादास्पद छन्, जसलाई सन् २०२२ मा विरोधका बीच पारित गरिएको थियो।
४. अमेरिकी संस्थाहरूको प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष भूमिका
अमेरिकी संस्थाहरू जस्तै NED, USAID, IRI, र Open Society Foundation ले नेपालमा प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष रूपमा काम गरेका छन्।
| संस्था | भूमिका | उदाहरण |
|--------|---------|---------|
| NED | युवा राजनीतिकरण र विरोध प्रशिक्षण | Hami Nepal र अन्य NGO हरूलाई कोष, जसले प्रदर्शन समन्वय गरे।
| USAID | युवा सशक्तीकरण कार्यक्रम | $९०० मिलियन लगानी, Dalit Lives Matter जस्ता समूहहरूसँग जोड।
| IRI | राजनीतिक दबाब रणनीति | भारत र चीनको प्रभाव काउन्टर गर्न युवा मोबिलाइजेसन।
| Open Society | भ्रष्टाचार उजागर | Niti Foundation लाई कोष, जसले पूर्व सरकारको भ्रष्टाचार हाइलाइट गर्यो।
यी संस्थाहरूले अप्रत्यक्ष रूपमा सामाजिक सञ्जालबाट प्रभाव फैलाए, जसलाई केहीले नक्कली अकाउन्टहरूबाट सञ्चालित भनेका छन्।
५. सरकार गठनमा अमेरिकी भूमिका
अन्तरिम सरकारमा ८ मध्ये ६ मन्त्रीहरू अमेरिकी सम्बन्धित छन्, जसमा ४ जना USAID/NED सँग प्रत्यक्ष जोडिएका छन्।अन्तरिम प्रधानमन्त्री सुशीला कार्कीको चयन डिस्कर्डबाट भयो, जसलाई अमेरिकी दूतावासले लबिङ गरेको आरोप छ।जस्ता व्यक्तिहरू USAID-सम्बन्धित छन्, जसलाई मन्त्री बनाउने प्रयास भएको छ।
यो सरकारलाई अमेरिकी-समर्थित puppet regime भनिएको छ, जसले चीनसँगको सम्बन्धलाई प्रभावित गर्न सक्छ।
६. नेपालको भूराजनीतिमा अमेरिकी हस्तक्षेप
नेपालको भूराजनीतिमा अमेरिका भारत र चीनबीच सन्तुलन कायम गर्ने प्रयास गर्दै आएको छ। नेपाल चीनको BRI मा सामेल भएकोमा अमेरिकाले MCC जस्ता अनुदानहरूबाट प्रभाव बढाउने प्रयास गरेको छ।
केही स्रोतहरूले जेन जी आन्दोलनलाई चीन र भारतलाई लक्षित गरेको दाबी गरेका छन्, जसले नेपालको सूचना स्थानलाई अमेरिकी नियन्त्रणबाट मुक्त गर्ने प्रयासलाई रोक्नु थियो।
State Partnership Program (SPP) जस्ता सैन्य कार्यक्रमहरूले पनि प्रभाव बढाएका छन्।
अर्कोतर्फ, अमेरिकी नीतिले नेपालको लोकतन्त्र र स्थिरतालाई समर्थन गर्ने दाबी गर्दछ।तर $१३० मिलियन जस्ता अनुदानहरूले नेपाललाई अमेरिकी प्रभावमा राखेको आरोप छ।
७. निष्कर्ष
जेन जी आन्दोलन नेपालको भ्रष्टाचारविरोधी युवा विद्रोहको रूपमा सुरु भए पनि, यसमा अमेरिकी संस्थाहरूको भूमिका स्पष्ट छ, जसले यसलाई भूराजनीतिक हतियार बनाएको देखिन्छ। यो हस्तक्षेपले नेपालको सार्वभौमिकतालाई चुनौती दिएको छ, तर केही स्रोतहरूले यसलाई लोकतान्त्रिक प्रगतिको रूपमा हेरेका छन्। नेपालले चीन, भारत र अमेरिकाबीच सन्तुलन कायम राख्नु आवश्यक छ। यो रिपोर्टले सबै पक्षहरूको प्रतिनिधित्व गरेको छ, तर थप स्वतन्त्र अनुसन्धान आवश्यक छ।
